Het populisme lijkt niet te stoppen : Sarkozy in Frankrijk, Orban in Hongarije, Trump in de VS. In eigen land tast Bart De Wever de grenzen van de rechtstaat enthousiast af met regelrechte oorlogsretoriek. Is dat tij nog te keren ? Moraalfilosoof Patrick Loobuyck is niet optimistisch.

Plannen voor een Patriot Act en dromen van een gewapend bestuur dat verdachten bij de kraag kan vatten nog voor er strafbare feiten gepleegd zijn. Onverbloemde oorlogstaal, want vechten zullen we moeten doen, als we niet willen voortleven op onze knieën. De onvoorwaardelijke liefhebber van de rechtstaat schuift ongemakkelijk op de stoel bij het horen van een retoriek die zo uit de mond zouden kunnen komen van populisten als Nicolas Sarkozy of Donald Trump. Ook moraalfilosoof Patrick Loobuyck (UAntwerpen/UGent) is allerminst fan van de plannen die N-VA-voorzitter Bart De Wever na de zomer wil verwezenlijken. Al geeft hij de Antwerpse burgemeester wel het voordeel van de twijfel.

"Als je zijn ideeën hoort, kun je enkel besluiten dat ze neigen naar rechts-populisme. Maar ik wil van De Wever nog graag geloven dat hij handelt uit een oprechte bezorgdheid voor onze samenleving. Bij figuren als Viktor Orban in Hongarije, Donald Trump in de VS of Vlaams Belang hier spelen nog andere motieven. Zij zijn expliciet anti-islam. N-VA is in principe veel inclusiever, wil tot nader order de islam integreren in onze maatschappij en enkel sterk optreden tegen radicalisme. Al geef ik toe dat de grens bijzonder dun is, ook binnen de partij zelf. Zeker wanneer je N-VA'ers als Louis Ide ziet fulmineren op Twitter; dat staat mijlenver af van de inclusieve aanpak van een Geert Bourgeois."

Vrijwel heel Europa lijkt momenteel op diezelfde populistische golf te surfen. Hoe verklaart u dat ?
"Voor mij is dat terug te brengen tot één woord : angst. Men wil er alles aan doen om die angst zo snel mogelijk te bezweren en de samenleving die gedestabiliseerd is door de aanslagen, de radicalisering en de vluchtelingencrisis, weer in evenwicht te brengen. Die angst is dubbel. Enerzijds is er de angst voor de islam, maar anderzijds is er ook de legitieme angst dat extreemrechts zal floreren. Rechts krijgt nu vaak het verwijt dat het extreemrechts achterna loopt, maar zijn redenering is dat het die extremisten net de wind uit de zeilen neemt. Daarbij komen uiteraard nog electorale motieven, maar die worden niet uitgesproken."

Links krijgt nauwelijks een antwoord geformuleerd op dat rechtse discours. Is het voor links moeilijker om met deze situatie om te gaan ?
"De opdeling is voor mij niet zozeer links-rechts, maar eerder tussen wie wil polariseren en wie wil verbinden. Dat is dé grote tweespalt geworden. Ik vind het ronduit bewonderenswaardig hoe CD&V voet bij stuk houdt tegen de druk van N-VA. Het is toch onvoorstelbaar hoe die twee partijen in één coalitie kunnen zitten?"
"Het is een heel moeilijke situatie voor alle politici nu. Kijk naar de liberalen : Gwendolyn Rutten distantieert zich fors van ideeën als het beperken van de vrijheid van meningsuiting of de Patriot Act. Wanneer vrijheid en gelijkheid in het gedrang dreigen te komen, raak je aan de kern van het liberale wezen. Voor links is het nog wat lastiger om zich te handhaven, want links kan veel moeilijker een antwoord formuleren op extreemrechts. Al heb je ook linkse denkers, zoals Mark Elchardus, die misschien wel een stuk lijken mee te stappen met bepaalde rechtse, flinkse redeneringen. De Franse president Hollande doet dat zeker. Zij beroepen zich dan op de bescherming van ons samenlevingsmodel."

Is die populistische opmars nog af te stoppen ?
"Een tegendiscours is heel moeilijk, want het is genuanceerd. Dat slaat niet aan, hé. Het is zoveel makkelijker om maatregelen te declameren. Misschien zetten die maatregelen in het geheel geen zoden aan de dijk, maar het staat wel goed. En hoe meer de samenleving wordt gedestabiliseerd, hoe meer het populisme de wind in de zeilen zal krijgen en hoe moeilijker een genuanceerd tegenverhaal zal worden gehoord. Ik ben niet zo optimistisch, nee."

Wat verontrust u zo aan het politieke debat ?
"De neiging om niet-democratische maatregelen te treffen is zagen aan de tak waarop we zitten. Het invoeren van een Patriot Act leunt daar toch wel heel dicht bij aan, want het is de bedoeling om aan onze grondrechten te tornen. Er valt misschien nog iets te zeggen voor tijdelijke noodmaatregelen, maar we zouden ons eens heel goed moeten afvragen of we die echt wel nodig hebben. Misschien is het wel voldoende om de regels en wetten die we nu hebben treffelijk uit te voeren ? Daar zit in ieder geval nog rek op."
"Wanneer we aan onze grondrechten beginnen te sleutelen, komt op termijn ook de rechtstaat onder druk te staan. Essentiële waarden als het vermoeden van onschuld, de rechten van de dader, de vrijheid van meningsuiting komen dan in het gedrang. Dat is geen wenselijke evolutie."

Is het dan zo ondenkbaar dat onze rechtstaat zijn limieten bereikt ? Alles is toch eindig : misschien houden we er te zeer aan vast ?
"Dan vraag ik u om even te kijken wat een aanpassing aan onze rechtstaat concreet zou betekenen, wat die nieuwe maatregelen echt tot gevolg hebben. Neem ik er maar één voorbeeld uit : onze privacy. We zouden die moeten opgeven, zodat enkelingen beter zouden kunnen worden gevolgd. Maar dan merk je keer op keer dat een dader van een aanslag al op de radar stond. Het zijn andere mechanismen die niet zo goed gewerkt hebben."
"Electoraal zal het allemaal wel lonen, of toch eventjes. Maar ik pleit er heel sterk voor om genuanceerd te blijven denken. We vechten nu al zo lang en succesvol voor onze rechtstaat, voor onze vrijheid en gelijkheid. Ik wil dat zo lang mogelijk blijven volhouden."

Je zou ook kunnen redeneren: uitzonderlijke situaties vragen om uitzonderlijke maatregelen.
"Zeker. Maar wat als straks de situatie weer normaal is ? Dan zit je daar met je ingeperkte grondrechten. De grote illusie is dat we de samenleving 100 procent veilig kunnen maken. Wel, een 100 procent veilige samenleving is er een met omwalde muren en scherpschutters op iedere hoek. Dat is niet compatibel met een liberale rechtstaat. Dan hef je die rechtstaat per definitie op. Een Patriot Act heft de rechtstaat niet op, maar holt ze wel uit. En dan nog zullen aanslagen niet kunnen worden voorkomen."

Uw advies is dus: laat alles zoals het is ? "In plaats van een Patriot Act voor ons, zou ik veel liever een Marshall-plan voor het Midden-Oosten zien. Een plan om daar te investeren, onderwijs te garanderen, veiligheid te creëren. Men lijkt te vergeten dat de problemen daar liggen. Zolang we het Midden-Oosten niet op orde krijgen, kunnen we hier nog oneindig veel maatregelen nemen, ze zullen niet helpen. Maar dat is natuurlijk geen populair discours. Het enige wat je de huidige leiders zoals François Hollande het Midden-Oosten hoort beloven, zijn meer bommen op hun hoofd. Dan vraag ik me af: is dat echt het enige wat wij kunnen doen voor die regio?"

Interview verschenen in De Morgen van 1 augustus 2016.
Patrick Loobuyck gaf op 12 oktober 2015 een lezing voor de Volkshogeschool.