“EU sluit akkoordjes met massamoordenaars om grenzen te bewaken. Echt onvoorstelbaar”

Deze vluchtelingen en migranten overleven in penibele omstandigheden in een Bosnisch kamp. Van daaruit nemen ze de trein naar Bihac en proberen door de bergen naar EU-lidstaat Kroatië te stappen. Bij gebrek aan legale migratie-opties doen ze beroep op mensensmokkelaars om de zwaarbewaakte grens over te gidsen. Omwille van de geringe slaagkansen spreken ze van 'The Game'. Beeld Tim Dirven

In haar boek ‘Niemand wil ze hebben’ trekt de Nederlandse journaliste Linda Polman een verontrustende parallel tussen het vluchtelingenbeleid in het Europa van de jaren 30 en vandaag. Toen weigerden we vluchtende Joden uit nazi-Duitsland onderdak. Nu sluiten we deals met Afrikaanse dictators, zoals België met Soedan. ‘Dat is een voorbeeld van hoe schaamteloos de Europese politiek is geworden.’
Op 13 mei 1939 vertrok het Duitse passagiersschip St. Louis uit Hamburg naar Cuba. Aan boord 937 passagiers, bijna allemaal Joodse vluchtelingen. De meesten hadden de Duitse nationaliteit, sommigen kwamen uit Oost-Europa, een paar waren staatloos. Een van hen was Hannelore Grünberg-Klein, de moeder van schrijver Arnon. Maar Cuba, en later de VS, Canada, Venezuela, Colombia, Paraguay en Argentinië weigerden de passagiers van de St. Louis allemaal de toegang. Na 16.000 kilometer meerden ze aan in Antwerpen. Onder grote druk ging België akkoord 250 passagiers toe te laten, ‘mits de Joodse comités voor hun onderhoud zouden betalen’. Daarna stemden ook Nederland, Frankrijk en het VK knarsetandend toe om er ieder een paar honderd op te nemen. Het mocht wel niets kosten en het moest de nazi’s duidelijk zijn dat dit géén precedent creëerde. Uiteindelijk zouden 254 passagiers van het schip vermoord worden in de concentratiekampen.

De Nederlandse onderzoeksjournaliste Linda Polman, die al meerdere boeken schreef over vluchtelingenkampen, dacht in juni 2018 aan dit verhaal toen ze hoorde dat geen enkel EU-land het schip Aquarius, met 629 migranten en vluchtelingen aan boord, wou opnemen. Ze zocht naar meer parallellen en achterhaalde dat er, net zoals nu, een internationale vluchtelingentop was geweest: de Evian-conferentie.
“Bij het lezen van de notulen viel ik van mijn stoel. Het was net alsof ze gisteren geschreven waren”, vertelt Polman, in haar thuisstad Amsterdam. “Al die regeringen kwamen met precíés dezelfde argumenten die we nu weer horen om vluchtelingen buiten te houden. De meest frappante is de ‘aanzuigende werking’. ‘Als je nu Duitse Joden laat komen, dan komen ze allemaal’, hoorde je toen, ook in België.”

Wie is Linda Polman?
Linda Polman schreef in 2008 al het geruchtmakende boek ‘De crisiskaravaan’, over de duistere achterkant van de internationale humanitaire hulpoperaties in oorlogsgebieden. Ze maakte internationaal furore met dat boek, het verscheen in tien landen.
Polman woonde en werkte vele jaren als freelancecorrespondent in onder meer West-Afrika en publiceerde in De Groene Amsterdammer, de Volkskrant, NRC Handelsblad, The Guardian en Granta en heeft columns in De Militaire Spectator en Wordt Vervolgd.

Zelfs de Evian-organisator, VS-president Roosevelt, stuurde zijn kat omdat uit peilingen bleek dat ook de Amerikanen tegen de komst van Joodse vluchtelingen waren. Politiek ruimde plaats voor 'poll-itiek'. Net zoals nu?
“Precies. Ook nu zijn vluchtelingen weer minder belangrijk dan handelsrelaties. Het vluchtelingenbeleid wordt toegespitst op verkiezingen. Het is zo’n onderwerp waarbij je mensen bang kan maken, vijandbeelden kan creëren. Kijk maar naar dat Marrakesh-pact, waarover jullie regering viel. Dat stelde toch helemaal niets voor? Niemand heeft duidelijk uitgelegd: dit is het, dit is het niet. Het is gebruikt als een handig instrumentje om kiezers te binden. De stem van de rede was intussen wel weg.”

De titel van uw boek, ‘Niemand wil ze hebben’ is een kop uit 1938 uit het Duitse nazi-dagblad Völkischer Beobachter. U las gelijkaardige titels vandaag?
“O ja. Met name de Britse pers kan er wat van, maar titels als ‘asielplaag’ en ‘migranteninvasie’ vond ik bij kranten in heel Europa terug.”

Omgekeerd evenredig met de sensationele titels waren in de jaren 30 de kleine berichtjes die men, zelfs in kranten als The New York Times, wijdde aan de Jodenvervolging en de concentratiekampen. Hetzelfde gebeurt nu rond vluchtelingendrama’s?
“Ja, er is opvallend weinig aandacht voor wat ik de ‘vergeetgaten’ noem, de vluchtelingenkampen die opgericht zijn met als dóél de mensen te laten vergeten. Dat gold vroeger voor vernietigingskampen, werkkampen in de Sovjet-Unie en naoorlogse ontheemdenkampen in Europa. Het is nog steeds zo. Er zijn in Afrika tientallen gigantische kampen waar miljoenen vluchtelingen in zitten en waar wij zelden over horen, of ooit van gehoord hebben.”

Is die gebrekkige aandacht bewust of een onbewuste reflex van samenlevingen om de ogen te sluiten voor het leed van anderen?
“Een combinatie van beiden. Er zijn mensen die niet van het bestaan van deze kampen afweten maar het is ook een bewust Europees beleid dat verzwegen wordt: het containment- of inkapselbeleid. Wij kapselen het ‘vluchtelingenprobleem’ in een kamp in, doen er een kurk op en kijken de andere kant uit.”

U reisde voor dit boek dan maar zelf door Europa en Afrika om het leed van migranten en vluchtelingen zelf te documenteren. Welke scenes troffen u persoonlijk het meest?
“Het kamp op Lesbos vond ik onbeschrijflijk. Het ligt vlak bij een toeristisch strand. Je ziet precies twee parallelle universums voor twee mensensoorten die volstrekt naast elkaar leven. Ik zag er in 2015 hoe een toeristentreintje langsreed en de mensen foto’s namen van drijfnatte kindertjes die met zeezout in hun haren gekoekt net uit het water kwamen. Elders zag ik toeristen door een groep vluchtelingen stappen alsof ze er doorheen keken. Dat vond ik onheilspellend en sinister.
“Ook vergeet ik nooit wat ik in de jaren 90 in een kamp in Rwanda meemaakte, waar blauwhelmen toekeken hoe 3.000 mensen werden afgeslacht en niets deden. Dat is voor mij het voorbeeld van hoe de VN-lidstaten het vluchtelingenprobleem ‘blauwwassen’ – door er een paar machteloze blauwhelmen rond te zetten. Ik ben in veel gelijkaardige kampen geweest in Afrika... Overal heb je dezelfde geur – van mensenzweet, urine, afval, stof en schimmel, en het hemelvullende geluid als zijn ze een wespennest. (Mijmert even) Ik zal die geur nooit kwijtraken, nee, nooit.”

Wat weinig mensen weten, is dat de meeste vluchtelingen hun recht op asiel kwijtspelen als ze verblijf in zo’n kamp aanvaarden.
“De kampen in Noord-Kenia zijn een zeer goed voorbeeld. Daar zijn twee kampen met honderdduizenden mensen uit Soedan, Somalië,… Die zijn ooit gaan lopen voor kogels en komen daar terecht. Op dat moment eindigt hun reis, want ze zijn een soort vluchteling die we ‘prima facie’ noemen, op het eerste gezicht. Ze worden als groep toegelaten maar de voorwaarde om als vluchteling aangemerkt te worden is dat je dossier individueel wordt bekeken. Als groep heb je die individuele toetsing niet. Dan wacht je om naar huis te keren tot het veilig is. Sommigen zitten er al 17 jaar, maar er zijn ook kampen waar generaties al sinds de jaren 60 wachten.”

We sloten ook veel bedenkelijke deals met ‘bondgenoten’ die eigenlijk autoritaire regimes zijn. U geeft vele voorbeelden. Wat is het ergste?
“Ik denk spontaan aan Darfur – massamoorden waar de wereld begin deze eeuw oprecht overstuur over was, maar waar we vandaag nog nauwelijks aan denken. Soedanees dictator Al Bashir is ondanks een ICC-aanhoudingsbevel wegens massamoorden niet alleen nooit opgepakt maar de EU sluit nu gewoon weer akkoordjes met hem, en zit er niet mee in dat de Janjaweed (zijn milities die verantwoordelijk waren voor de slachtingen in Darfur, MR) de grensbewaking doen. Ik vind dat zó immoreel, echt onvoorstelbaar. En ook België deed zaken met Soedan.”

Onze ex-staatssecretaris voor migratie Theo Francken nodigde de Soedanese inlichtingendienst uit om te helpen met de identificatie van vluchtelingen, terwijl die verantwoordelijk is voor de arrestatie, marteling en detentie van mensenrechtenactivisten en politieke opponenten…
“Ja, wat België daar deed is een voorbeeld van hoe schaamteloos de Europese politiek is geworden. Maar Nederland en Duitsland doen dat soort dingen ook. Ze komen er mee weg omdat het volk veel niet weet. Ze maken het migratiebeleid ingewikkeld en fragmentarisch, maar feitelijk worden mensenrechten ondergeschikt aan ons eigenbelang.”

U schrijft ook: er zijn sterke aanwijzingen dat het Soedanese regime met dat doel zelfs samenwerkt met smokkelnetwerken. Zijn daar concrete voorbeelden van?
“De Amerikaanse CIA is daar in zijn jaarrapporten veel explicieter en concreter over dan de Europese veiligheidsdiensten, omdat het nu ons doel dient om met hem samen te werken. De Amerikanen vinden de aanwijzingen zo sterk dat ze er van uitgaan dat het gewoon zo is.”

Vroeger vonden we de Muur in Berlijn een schande, nu kijken we verontwaardigd naar Trump, maar u schrijft over de Turks-Syrische grensmuur. Daar gaat ook ons belastinggeld naar toe?
“Turkije krijgt 6 miljard euro van Europa. Daar is grensbewaking inbegrepen, jawel. Als sensoren op de Turks-Syrische grens beweging ontdekken, gaan machinegeweren er uit zichzelf schieten. Het Syrian Observatory for Human Rights documenteerde in één jaar tijd 176 Syrische burgers, onder wie 31 kinderen, die bij de muur waren doodgeschoten. De EU deed geen enkele poging om uit te vinden hoe het met die doden zat."
“Er is ook over 2.700 kilometer lengte een feitelijke muur tussen Marokko en de Westelijke Sahara, want op een strook van 120 meter breed liggen zeven miljoen Marokkaanse landmijnen verstopt. Naar schatting verloren enkele duizenden mensen daar al hun leven. Wij sluiten migratiedeals met Marokko en zeggen er niets van omdat deze grens ook vluchtelingen tegenhoudt. In die zin is Europa ook daar medeplichtig.”

Voor het migratie-akkoord met Turkije (2016) hebben we ons laten chanteren door Turks president Erdogan, stelt u. Zijn vluchtelingenstromen geopolitieke wapens geworden?
“Natuurlijk. Niet alleen Erdogan doet het, wijlen Libisch leider Kadhafi deed het hem voor, de Libische milities doen het nu ook. Kijk naar de kleinere landen met wie we akkoordjes hebben. ‘O sorry, wij kunnen ze niet meer tegenhouden hoor’, zeggen ze dan. Wij hebben door dergelijke akkoorden onszelf chantabel gemaakt. En de prijs wordt telkens hoger.”

Er verdronken wel meteen minder mensen op de route tussen Turkije en Griekenland?
“Toch deed het akkoord niets aan het feit dat je als vluchteling je leven móét wagen om asiel te vragen. Als luchtruim en landgrenzen dicht zitten, moet je wel in een bootje stappen om asiel te vragen, want dat kan je enkel in Europa. Het hele principe is fout. De échte manier waarop je levens redt, is mensen de gelegenheid bieden lokaal asiel aan te vragen. Redde Europa levens? Er zijn al 30.000 mensen verdronken in dezelfde Middellandse Zee waar wij op vakantie gaan. En hoeveel boten zijn er gezonken waarvan we het niet weten?”.

U ziet een oplossing in het herschrijven van het VN-vluchtelingenverdrag van 1951?
“Dat is geschreven om Europese problemen op te lossen met Oost-Europese vluchtelingen na WOII. Alles wordt bekeken door de bril van toen. Zo krijgt men geen asielrecht maar enkel recht een asielaanvraag in te dienen. Het is dan aan het land zelf om daar ja of nee op te antwoorden. Wat landen dan vaak doen, is slechts een tijdelijke verblijfsstatus geven, tot je na een paar jaar een nieuwe aanvraag kan doen. Zo zet je die mensen hun leven gewoon stil. Ze weten nooit of ze mogen blijven of niet. Er is nood aan nieuwe, eenduidige, asielregels voor de hele EU.”

Als u het verdrag nu openbreekt, in de migratievijandige tijdsgeest die u beschrijft, riskeren veel lidstaten toch aan te dringen om het asielrecht in te perken?
“Dat is zo, maar we hebben gelukkig ook het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens waaraan het vluchtelingenbeleid wordt getoetst. We mogen ook nooit toegeven aan de angsten van wat populisten ‘zouden kunnen doen’. Anders zeggen we zoals in 1938: ‘We laten de Joden maar beter niet binnen omdat dit het antisemitisme nog verder aanwakkert’. Een volstrekt fout uitgangspunt was dat.”

U pleit net voor méér soorten vluchtelingenstatussen?
“Ja, neem nou de klimaatverandering. Er gaan meer mensen dood door honger dan kogels, maar wie vlucht voor droogte door klimaatverandering is plots een ‘gelukzoeker’ en kan op basis daarvan geen asiel krijgen. Iedereen die vlucht voor zijn leven zou recht op asiel moeten hebben, toch? Dit wordt vooral een vraag voor de toekomstige generatie. Het zou me niet verbazen dat de jongerenbeweging die nu opkomt voor maatregelen tegen klimaatverandering ook het vluchtelingenthema gaat opnemen.”

Zoals politici het klimaat falen, falen ze de vluchtelingen? U bent scherp voor de socialistische vice-voorzitter van de Europese Commissie, Frans Timmermans, die tijdens een bezoek aan de Griekse eilanden zei ‘dat de vluchtelingen daar moeten blijven omdat hun transfer naar een betere plek een verkeerde boodschap zou zenden en een nieuwe golf van migranten zou veroorzaken’.
“De meeste politici zien enkel de volgende verkiezingen. Ze denken mee te moeten in die zogenaamde bezorgde gevoelens over migratie, wat ons bedreigt en blabla… Terwijl de discussie over migratie gestuurd wordt door onkunde, gebrek aan feitenkennis en context. Alles is gepolariseerd. Het lijkt alsof er enkel de vluchtelingenknuffelaars en de –haters zijn. Daartussenin zit een ontzettend grote groep van mensen die het niet zo goed weten. Het is deze groep die op basis van meer kennis zich een meer gefundeerde mening kan vormen en de discussie een andere kant op kan duwen. Daarin schuilt de hoop voor Europa, dat mensen letterlijk ‘bij kennis’ komen en met feiten gaan redeneren. Zoals: van alle vluchtelingen en migranten ter wereld komt maar een kleine fractie naar Europa en weinigen krijgen asiel. Als we die mensen allemaal netjes zouden verdelen over alle lidstaten, dan valt het allemaal heus wel mee.”

Zoals u de vergelijking maakte met honderd jaar geleden, hoe zal een kritisch journalist als uzelf binnen een eeuw kijken naar ons vluchtelingenbeleid vandaag?
“Ik denk dat een groot deel van Europa’s lage landen dan zelf vluchteling zal zijn, door de zeespiegelstijging. (lacht cynisch) We zullen dan achter onze oren krabben - waarom realiseerden we ons toen niet dat dat ook deze mensen gewoon in nood waren?"
“We riskeren wel dat onze nakomelingen weinig zullen weten. Ik maak de vergelijking met onze rol in de slavernij of het kolonialisme. Hoeveel leren wij daarover en over vluchtelingen in onze geschiedenislessen? Weinig toch? Ik vrees dat we zullen lezen: er waren vluchtelingen, we bouwden kampen en wij gaven ze warme dekentjes. We dreigen ook dit weer weg te poetsen. In die zin ben ik pessimistisch.
(Fel) “Toch wil ik optimistisch zijn: we gaan hier ons op een dag vréselijk over schamen!”

Hoe bang bent u voor de volgende tien jaar, want in uw boek wijst u erop hoe hard het ging in de jaren 30 eens iedereen de andere kant opkeek?
“Precies dat baart me zorgen, hoe krankzinnig snel het gaat. Ik weet nog dat in het jaar 2015 zich niemand kon voorstellen dat Trump president kon worden. Een jaar later was hij er en is de wereld totaal veranderd. In de jaren 30 ging het ook zo snel. Ik trek in mijn boek de vergelijking tussen de bouw van de noord-zuid-metroverbinding in Amsterdam. Die heeft langer geduurd dan de bouw van Hitlers eerste concentratiekamp, in wat toen het meest beschaafde land van Europa was – Duitsland. Toen ging het erg snel, nu gaat het duizelingwekkend hard. Nee, erg gerust ben ik niet.”

‘Niemand wil ze hebben. Europa en zijn vluchtelingen’. Uitgeverij Jurgen Maas - in België verdeeld door EPO

Bron: ‘De Morgen’