“Sommige clausules in vrijhandelsakkoorden
bedreigen democratie en rechtssysteem”

Vrijhandelsakkoorden à la TTIP en CETA dreigen veel te veel macht te verschuiven in de richting van grote ondernemingen en investeerders. Veel van de aversie tegen zulke akkoorden draait rond ‘ISDS’, een mechanisme waarmee bedrijven nationale staten zwaar de duvel kunnen aandoen en zelfs miljardenclaims kunnen formuleren. “Op den duur ontstaat een situatie waarin bedrijven van alles en nog wat kunnen aanvechten dat ze als belemmerend of schadelijk voor hun belangen ervaren”, vrezen sommigen. Niet geheel onterecht!

Op donderdag 1 februari 2018 was ‘Ons Huis’ in Edegem (bij Antwerpen) het decor voor een nieuwe kijk- en discussieavond van de Coalition of the Willing, een bijzondere werkgroep van ACV’ers, het Masereelfonds en verwante geesten. Deze keer keken de deelnemers naar de documentaire ‘TTIP, het recht van de sterkste’, een reportage van VPRO Tegenlicht.

TTIP is een groot vrijhandelsakkoord dat er zou kunnen komen tussen de EU en de VS, maar voorlopig is het er nog niet. Critici waarschuwen dat dit soort van akkoorden grote ondernemingen te veel macht zal geven over ons rechtssysteem. Een belangrijk element van TTIP is ISDS, wat staat voor ‘Investor-State Dispute Settlement’. Dat is de moeilijke naam van een mechanisme waarmee grote bedrijven of investeerders stevige ‘claims’ kunnen formuleren tegenover nationale staten. “Als we die toer opgaan, zetten we de deur open voor de Amerikaanse claimcultuur”, onderstrepen kritische stemmen. Of we onszelf daarmee een dienst bewijzen?

Wie ‘vrijhandel’ zegt, praat eigenlijk over een kader waarin spullen zo vlug en goedkoop mogelijk van punt A naar punt B worden gebracht. “Maar hoe vrij is vrijhandel eigenlijk?”, vragen de makers van de Tegenlicht-documentaire zich af.

De Zuid-Koreaanse onderzoeker Ha-Joon Chang, verbonden aan de Universiteit van Cambridge, ziet het zo: “Vrijhandel is naar mijn mening fictie. Ze is altijd onderworpen aan bepaalde normen en waarden en is het voorwerp van politieke discussie. Ook bij vrijhandel moet je bepaalde grenzen stellen. Vroeger was het bijvoorbeeld normaal om slaven te verhandelen en kinderarbeid te gebruiken. Tegenwoordig wordt dat niet meer geaccepteerd als onderdeel van de wereldwijde handelsketen. Ook nu worden de grenzen voortdurend bevochten.”

Gevolgen voor Canada
Even het vizier richten op Canada. Daar hebben ze al langer ervaring met NAFTA, een vrijhandelsverdrag tussen de VS, Canada en Mexico. Dit verdrag had onvoorziene gevolgen voor nogal wat Canadezen.

De gepensioneerde onderwijzer Gerard Montpetit heeft zich ontpopt tot een heuse burgeractivist. Hij woont in La Présentation, een plaats in de Franstalige Canadese provincie Québec. Niet heel ver van zijn woning is er een plek waar schaliegas kan worden gewonnen. De omwonenden maken zich zorgen. “Het project ligt midden in een sojaveld en is op geen enkele manier beveiligd”, vertelt Gérard. “Achter dit project zit het bedrijf Lone Pine Resources.” Lone Pine vond, dankzij NAFTA, in Canada nieuwe opportuniteiten om veel geld te verdienen, zelfs zonder ook maar 1 centimeter te moeten boren.

Bioloog Sylvain Archambault weet nog meer over Lone Pine Resources. Hij vecht al lang voor de bescherming van de St. Lawrence River, de belangrijkste rivier van Canada. In die rivier werd ook al geboord naar schaliegas. Uit een wetenschappelijk rapport bleek dat het geen slim idee was om daar te boren, met als gevolg dat de vergunningen werden geschorst. Ook hier ging het om een project van Lone Pine Resources. Het bedrijf gaf zich niet gewonnen en beriep zich op de ISDS-clausule in het NAFTA-akkoord. Lone Pine voelde zich oneerlijk behandeld en eiste arbitrage, eigenlijk gewoon om een stevige ‘schadevergoeding’ los te peuteren.

Ook andere bedrijven uit de VS bestookten Canada met claims dankzij NAFTA. De meeste van die claims hadden te maken met grondstoffen en milieubescherming. “Canada is nu één van de meest aangeklaagde landen in de wereld”, zo blijkt uit de documentaire. “Het gaf veel van zijn soevereiniteit op door de ISDS-bepaling in NAFTA.”

De gespecialiseerde Canadese jurist Gus van Harten legt de vinger op de wonde: “Die vrijhandelsakkoorden gaan over veel meer dan het schrappen van invoerheffingen om de handel te vergemakkelijken. Het ISDS-mechanisme verandert ingrijpend de machtsstructuren in landen, en Canada kan er flink van meespreken.”

Meer macht voor bedrijfsleven
“Een akkoord als TTIP gaat niet zozeer over handel maar vooral over patenten”, weet onderzoeker Chang. “TTIP geeft aan bedrijven de macht om staten te vervolgen. Het doel van TTIP is om het bedrijfsleven meer macht te geven. Zo bezorgen we met name aan multinationals te veel macht.”

Bij sommigen zit de schrik er zo stevig in dat ze niet aarzelen om te stellen dat ‘onze democratie wordt bedreigd door Amerikaanse roofkapitalisten’. Maar de VS zijn niet de enigen die het spel meesterlijk spelen. Ook Nederland zet zijn beste beentje voor. “Nederland heeft bijna 100 investeringsverdragen met andere landen”, zegt Nikos Lavranos. Hij is nu een privéconsultant maar onderhandelde in het verleden over veel van deze verdragen. “Nederlandse bedrijven en het Huis van Oranje reizen de wereld af om verdragen te sluiten voor de BV Nederland. Nederland faciliteert niet alleen belastingontwijking voor multinationals maar heeft ook een ‘agency’ om buitenlandse bedrijven en hoofdkantoren aan te trekken.”

Matt Kennard is een Britse journalist die het boek ‘The Racket’ publiceerde. Hij kwam tot de vaststelling dat veel landen spijt kregen van de investeringsverdragen die ze ondertekenden. “Zij kregen hierdoor veel claims van bedrijven aan hun broek. De meeste ISDS-claims komen van Amerikaanse vennootschappen of van postbusbedrijven in Nederland. Bedrijven nemen ook allerlei nationaliteiten aan om claims te kunnen stellen en zaken te doen.”

Archambault merkt op dat Lone Pine Resources eigenlijk een Canadese onderneming is. Mààr Lone Pine opende ook een kantoor in de Amerikaanse staat Delaware en kreeg zo de kans om Canada gerechtelijk te vervolgen.

Bedisseld in een achterkamertje
Gus van Harten: “Uncle Sam heeft nog nooit een ISDS-zaak verloren. Er wordt heel veel bedisseld in een achterkamertje bij de Wereldbank, een internationale instelling die op heel goede voet met de VS staat. Er zijn dan ook twijfels over de onpartijdigheid van de arbitrage die plaatsvindt onder de vleugels van de Wereldbank. Het Internationaal Centrum voor Beslechting van Investeringsgeschillen (Engelse afkorting: ICSID) is een deel van de Wereldbank en regelt veel juridische conflicten. Deze structuur is amper bekend maar oefent wel een grote invloed uit. De arbiters dat zijn vaak gerenommeerde investeringsadvocaten.”

Ook opmerkelijk is dat het dikwijls westerse multinationals zijn die vroegere kolonies aanklagen. “De voortzetting van oude koloniale politiek met juridische middelen”, denken sommigen. “Listige clausules in investeringsverdragen bieden multinationals de kans om hun bezittingen te beschermen, maar dan zonder legers of kanonneerboten in te zetten.” Een ‘mooi’ voorbeeld was de Franse groep Veolia die Egypte vervolgde toen daar het minimumloon werd opgetrokken. Veolia voelde zich hierdoor in zijn belangen geschaad.

De Afrikaanse landen pikken de praktijken van de westerse multinationals minder en minder. Zo probeert Zuid-Afrika meer zeggenschap te krijgen over zijn grondstoffen en wil het zoveel mogelijk gesloten investeringsverdragen opzeggen. Toen de Zuid-Afrikanen hun black empowerment-beleid uitwerkten om zwarten te promoten in het bedrijfsleven, kregen ze het aan de stok met blanke investeerders die werden onteigend en zich gediscrimineerd voelden. “Naar mijn mening staat ISDS de emancipatie van opkomende economieën in de weg”, zegt journalist Kennard onverbloemd.

Het Amerikaanse olie- en gasconcern ExxonMobil heeft aandelen in Nederlandse gasvelden, maar er is nog geen investeringsverdrag tussen Nederland en de VS. Als TTIP ooit werkelijkheid wordt, met het ISDS-mechanisme erin, verandert de situatie. Henk Spiekman is een campinguitbater in de provincie Groningen. Hij doet mee aan acties tegen het exploiteren van schaliegas in zijn omgeving. In Groningen is er sowieso groeiende ongerustheid over de gaswinning in de provincie. “Als ISDS ooit wordt ingevoerd, krijgen wij er een tegenstander van formaat bij, de Amerikaanse investeerders”, beseft Henk.

Landen als Zuid-Afrika en Indonesië hadden al het lef om investeringsverdragen op te zeggen en zich uit ISDS terug te trekken. “Niet slim op lange termijn”, vindt consultant Lavranos. “Zoiets dreigt investeerders af te schrikken.” Onderzoek wijst echter uit dat grote bedrijven niet zozeer wakker liggen van het naleven van ISDS-bepalingen. Zij tillen veel meer aan de omvang en de groei van ‘een markt’. Vandaar ook de grote gretigheid voor China.

Ook Brazilië wil geen ISDS meer in investeringsakkoorden. De Brazilianen besloten op zeker ogenblik om bepaalde verdragen niet te ratificeren en zo meer soevereiniteit te behouden.

Doos van Pandora
ISDS blijkt een doos van Pandora te zijn, concluderen de makers van de Tegenlicht-documentaire. “Als een land bijvoorbeeld besluit om het milieu strenger te beschermen, kan dat via ISDS worden aangevochten. Bedrijven kunnen staten onder druk zetten en hen aanmanen om bepaalde beslissingen niet te nemen. Doet een staat dat toch, dan riskeert hij een zware claim van één of ander bedrijf.” Matt Kennard herinnert zich het voorbeeld van een goudmijn in Guatemala: “Die mijn had serieuze risico’s voor de volksgezondheid maar ze werd toch open gehouden onder druk van het bedrijfsleven.”

Tijdens de nabespreking constateerden de deelnemers aan de avond dat met name multinationals verdragen gebruiken om ‘handelsbelemmeringen’ te betwisten. Ook verdragen als TTIP en CETA kunnen daartoe worden aangewend. In ons land kwam de enige stevige politieke kritiek op CETA – een handelsverdrag tussen Canada en de EU – van het Waalse gewest. Maar ook vakbonden en middenveld in België hadden ernstige bedenken bij CETA. Fundamenteel werd, ondanks de protesten, niets veranderd aan de inhoud van CETA. “In Duitsland en Europees niveau lopen er nog wel procedures tegen of over ISDS”, weten insiders.

De jongste deelnemer aan de discussie, Rik, vraagt zich luidop af of bedrijven dan alle mogelijke wetten mogen aanvechten. “Mag een bedrijf bijvoorbeeld het bestaan van vakbonden aanvechten? Mag het zich verzetten tegen de 38- of 40-urenweek? Waar blijft dan nog de soevereiniteit van een staat? Kan een bedrijf aanvechten dat er pensioenen of sociale uitkeringen bestaan, bijvoorbeeld met als argument dat dit de kosten opdrijft?”

“We mogen niet accepteren dat de bedrijven en de economie alles overheersen”, vindt Guido. “Politiek en samenleving moeten primeren. Het gaat hier wél over democratie. Kijk naar de VS: de ondernemingen hebben daar meer macht dan ooit tevoren!”

“Stel dat we hier het plan zouden opvatten om een fabrikant van zonnepanelen sterk te subsidiëren”, oppert Simon. “Waarom zou er dan geen Amerikaanse oliemaatschappij kunnen opstaan die zegt dat dit haar belangen schaadt en die daarom een zware claim indient?”

“Van NAFTA werd gezegd dat het veel groei zou opleveren voor de VS, Canada en Mexico”, herinnert Annick zich. “Maar de vakbonden maken toch een andere analyse: zij zien dat er vooral veel tewerkstelling werd verschoven naar Mexico, waar de lonen véél lager liggen.”

Annick heeft ook een positieve noot: “Handel drijven is op zich niet slecht. Laten we wel nadenken hoe we een duurzame handel kunnen organiseren. Het is belangrijk dat onze koffiebonen in waardige omstandigheden worden geteeld en dat de coltan voor onze smartphones niet door kinderhanden wordt ontgonnen.”


Bron: Denis Bouwen in www.dewereldmorgen.be.